มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ จ ธมฺมายตนญฺจ ตถา จ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว จาติ เอวํ พาหิรานิ ฉ ยถาสมฺภวเมตสฺส ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติฯ

อยํ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถา

[643] ผสฺสปจฺจยา เวทนาปเท –

ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;

สเฬว ตา ปเภเทน, เอกูนนวุตี มตาฯ

เอตสฺสปิ ปทสฺส วิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาฯ โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ (วิภ. 231) เอวํ ทฺวารโต สเฬว เวทนา วุตฺตา, ตา ปน ปเภเทน เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ มตาฯ

เวทนาสุ ปเนตาสุ, อิธ พาตฺติํส เวทนา;

วิปากจิตฺตยุตฺตาว, อธิปฺเปตาติ ภาสิตาฯ

อฏฺฐธา ตตฺถ ปญฺจนฺนํ, ปญฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย;

เสสานํ เอกธา ผสฺโส, มโนทฺวาเรปิ โส ตถาฯ

ตตฺถ หิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ เสสานํ ปน เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ

มโนทฺวาเรปิ โส ตถาติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิฯ